Βιβλίο

Ζεν και μοτοσυκλέτα: Η ποιότητα στην εποχή της αξιοκρατίας

Το 1974 εκδίδεται για πρώτη φόρα το βιβλίο του Ρόμπερτ Μ. Πίρσιγκ, «Το ζεν και η τέχνη συντήρησης της μοτοσυκλέτας» που καταφέρνει,  μέχρι πρόσφατα, να θεωρείται ένα κλασσικό λογοτεχνικό έργο, τόσο επίκαιρο που θα μπορούσε να έχει γραφτεί σήμερα χωρίς την παραμικρή αλλαγή.

Με μια πρώτη ματιά το βιβλίο περιγράφει την ιστορία ενός πατέρα που ταξιδεύει με τον γιο του στις αχανείς αμερικάνικες εκτάσεις, όμως γρήγορα ο αναγνώστης καταλαβαίνει πως αυτό είναι μόνο το φόντο πάνω στο οποίο θα εξελιχθεί η πραγματική ιστορία, δηλαδή η συλλογιστική διαδρομή του συγγραφέα προκειμένου να αποκωδικοποιήσει την έννοια της «ποιότητας» μέσω ενός alter ego που δημιουργεί για τον εαυτό του βασισμένο στον αρχαίο Έλληνα σοφιστή Φαίδρο.

Το βιβλίο του Πίρσιγκ εν τέλει, δεν είναι ένα λογοτεχνικό βιβλίο με κομμάτια φιλοσοφίας αλλά ένα φιλοσοφικό βιβλίο με κομμάτια λογοτεχνίας. Ο αφηγητής περνάει το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας χαμένος στη σκέψη του αναλύοντας έννοιες και θεωρίες και το μικρότερο δίνοντας σημασία στα γεγονότα που εξελίσσονται γύρω του. Η πραγματική ζωή παρουσιάζεται σαν μια ενοχλητική διακοπή από τους φιλοσοφικούς συλλογισμούς, σαν μια μικρή δουλειά που πρέπει να ταχτοποιηθεί γρήγορα για να επιστρέψει στον στοχασμό. Όμως σε αντίθεση με ένα κλασικό φιλοσοφικό βιβλίο όπου ο αφηγητής αναλύει μια θεωρία στην οποία έχει ήδη κατασταλάξει, σε αυτό το βιβλίο ο αφηγητής μας δεν έχει αποφασίσει τι θέλει να πει ακόμη, παλεύει με τις λέξεις προσπαθώντας να τις οδηγήσει σε ένα συμπέρασμα το οποίο θα αφήσει τον παλιό του εαυτό, τον «Φαίδρο», να αναπαυθεί.

Επομένως τι έχει πραγματικά να μας δώσει ένα βιβλίο με λίγη λογοτεχνία για να θεωρηθεί λογοτεχνικό και μεγάλη σύγχυση στην φιλοσοφική του θεωρία για να θεωρηθεί φιλοσοφικό; Η απάντηση βρίσκεται στον τίτλο, «Το ζεν και η τέχνη συντήρησης της μοτοσυκλέτας» -ο αναγνώστης πρέπει να καταλάβει την ένωση των δύο για να μπορέσει να καταλάβει την θέση που πραγματεύεται το βιβλίο και γιατί είναι σημαντική. Πρέπει να καταλάβει ότι η βίδα στη ρόδα της μοτοσυκλέτας είναι το ίδιο σημαντική με την μοτοσυκλέτα ως σύνολο διότι εάν η παραμικρή βίδα δεν λειτουργεί η μοτοσυκλέτα είναι άχρηστη.

«Ο Βούδας, το Θείο, βρίσκεται τόσο μέσα στα κυκλώματα ενός ηλεκτρονικού υπολογιστή, όσο και στα γρανάζια του κιβώτιου των ταχυτήτων. Τόσο στην κορυφή ενός βουνού όσο και στα πέταλα ενός λουλουδιού». Αυτή η παραδοχή οδηγεί τον αφηγητή στην βασική σύγκρουση της ιστορίας: αφού όλα τα πράγματα έχουν μέσα τους το Θείο, τότε γιατί κάποια πράγματα θεωρούνται καλύτερα από τα άλλα; Η «ποιότητα» είναι μια έννοια απτή με πραγματικό αντίκρισμα ή μια επινόηση του μυαλού;

Το βιβλίο ενώ δυσκολεύεται αρχικά να δώσει απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα, στο τέλος καταφέρνει να διασώσει την ποιότητα από την απάτη της αξιοκρατίας η οποία προσπαθεί να την ορίσει ταξινομώντας τους ανθρώπους και τα πράγματα από το καλύτερο ως το χειρότερο με βάση την χρησιμότητά τους στο σύστημα -την ορίζει με βάση την ρευστότητα της πραγματικότητας η οποία διαρκώς αλλάζει και μαζί της αλλάζει και η ποιότητα. Δεν είναι κάτι απόλυτο που μπορεί να οριστεί από ένα νούμερο και να ισχύει αντικειμενικά για όλον τον κόσμο, αλλά μια υποκειμενική αξία που επηρεάζεται συνεχώς από το περιβάλλον της. Η ποιότητα του ανθρώπου, αντίστοιχα με την ποιότητα της βίδας στη ρόδα της μηχανής, δεν μπορεί να οριστεί σαν έννοια από μόνη της άλλα μόνο σε συνάρτηση με τον περίγυρο της, επομένως η επιτυχία ενός ατόμου σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον δεν το καθιστά ποιοτικά καλύτερο από έναν άνθρωπο με επιτυχία σε ένα άλλο περιβάλλον, διότι αυτές οι δύο ποιότητες δεν μπορούν να συγκριθούν.

 

Η επικαιρότητα του βιβλίου στη σημερινή πραγματικότητα, όπου γίνονται προσπάθειες ταξινόμησης των ανθρώπων με βάση τις επιδόσεις τους σε εξετάσεις είναι φανερή. Για παράδειγμα, η βάση του 10 ως απαραίτητη προϋπόθεση για την εισαγωγή στο πανεπιστήμιο, η απονομή της σημαίας στην παρέλαση στον μαθητή με τον ψηλότερο βαθμό, όπως αντίστοιχα και η αξιολόγηση των τυπικών προσόντων στην αγορά εργασίας με βάση το πλήθος των τίτλων σπουδών που ο αξιολογούμενος διαθέτει, είναι όλα παρανοήσεις της πραγματικής έννοιας της ποιότητας στο όνομα μιας τεχνητής αξιοκρατίας. Τέτοια γεγονότα σε μεγαλύτερη ή σε μικρότερη κλίμακα διατηρούν τους συλλογισμούς και τα συμπεράσματα του βιβλίου του Πίρσιγκ το ίδιο επίκαιρα σήμερα με όσο ήταν όταν κυκλοφόρησε, και φαίνεται ότι θα συνεχίσουν να παραμένουν στην επικαιρότητα για αρκετό καιρό.

Φαίδρα Γιαννοπούλου