Με ερμηνευτική, αναλυτική και συνθετική διάνοια αλλά και πλούτο γνώσης που ανασύρει από την ακαδημαική του σπουδή, στοιχεία που σε κάνουν να διαβάζεις ξανά και ξανά τα κείμενά του, ο σκηνοθέτης Θέμελης Γλυνάτσης γράφει στο artplay.gr με αφορμή
την «Σαλώμη» του Όσκαρ Ουάιλντ που κάνει πρεμιέρα στις 26 Νομεβρίου στο Θέατρο της Οδού Κυκλάδων. Γράφει μεταξύ άλλων για το «απαγορευμένο βλέμμα ως ρίζα της τραγωδίας», αλλά και την «μηχανική αυτή του βλέμματος που αποκαλύπτει την ηθική του ορατού». «Ο Γουάιλντ κάνει κάτι μοναδικό», σημειώνει ο Γλυνάτσης, «χτίζει το έργο του πάνω στα κενά που άφησαν πίσω τους όλοι οι ζωγράφοι, οι Ευαγγελιστές και οι ποιητές πριν απ’ αυτόν. Με άλλα λόγια, δίνει λόγο σε μια σιωπηλή ιστορία, και αυτός ο λόγος είναι πύρινος, περίπλοκος, συχνά χιουμοριστικός, και απέραντα ερωτικός».
«Η Σαλώμη είναι επί της ουσίας το έργο όπου ο Γουάιλντ συνδυάζει όλη του την εμπειρία, τόσο τη φιλοσοφική όσο και τη προσωπική, στην αναπαράσταση της επιθυμίας. Απομακρύνεται από το σύγχρονο Λονδίνο του Ντόριαν Γκρέι και κατασκευάζει μια οριενταλιστική φαντασίωση απαράμιλλης σημειολογικής αστάθειας, κοινωνικής υπονόμευσης και φιλοσοφικής έκρηξης. Είναι ένα έργο τόσο επιτυχημένο που λίγοι γνωρίζουν πως επί της ουσίας, ο Γουάιλντ είναι αυτός που μας κληροδότησε την ιστορία της Σαλώμης όπως την ξέρουμε. Τα βιβλικά εδάφια από τα Ευαγγέλια του Μάρκου και του Ματθαίου δεν είναι, κατά τη γνώμη μου, η έμπνευση για τον Γουάιλντ, αλλά η μακρά παράδοση απεικόνισης της Σαλώμης με το κεφάλι του προφήτη. Όμως, ο Γουάιλντ κάνει κάτι μοναδικό – χτίζει το έργο του πάνω στα κενά που άφησαν πίσω τους όλοι οι ζωγράφοι, οι Ευαγγελιστές και οι ποιητές πριν απ’ αυτόν. Με άλλα λόγια, δίνει λόγο σε μια σιωπηλή ιστορία, και αυτός ο λόγος είναι πύρινος, περίπλοκος, συχνά χιουμοριστικός, και απέραντα ερωτικός.
Η τραγωδία της Σαλώμης κατά Γουάιλντ εξελίσσεται μέσω δύο αλληλένδετων μοτίβων: του βλέμματος και του πέπλου. Αυτά είναι τα δυο πιο βασικά μοτίβα που όχι μόνο προωθούν την εξέλιξη του έργου, αλλά λειτουργούν ταυτόχρονα και ως ερμηνευτικοί πόλοι της συγγραφικής σύλληψης. Είναι προφανές πως και τα δυο μοτίβα σχετίζονται άμεσα με την όραση (ας θυμηθούμε τον θεατή που αναφέρει ο Γουάιλντ στον πρόλογο του Ντόριαν Γκρέι) και φυσικά με την επιθυμία. Επί της ουσίας, το δίπολο βλέμμα-πέπλο είναι συνώνυμο με το δίπολο που έχουμε ήδη αναλύσει: το κρυφό και το φανερό. Στη Σαλώμη, η πιο συχνή λέξη είναι το ρήμα «κοιτάζω». Όλοι οι χαρακτήρες στη Σαλώμη κοιτάζουν κάποιον ή κάτι κατά τη διάρκεια του έργου. Θα μπορούσαμε να πούμε πως η σκηνική δράση του έργου εξαντλείται στην αλλαγή κατεύθυνσης των βλεμμάτων, που ως επί τω πλείστον, είναι βλέμματα παράνομα, απρεπή και φυσικά ερωτικά.
Ο νεαρός Σύριος κοιτάζει τη Σαλώμη, ο ακόλουθος της Ηρωδιάδας κοιτάζει τον νεαρό Σύριο, η Σαλώμη κοιτάζει τον Ιοκαναάν, ο Ηρώδης τη Σαλώμη. Μόνο από αυτή τη λίστα καταλαβαίνουμε πως το βλέμμα στη Σαλώμη δεν έχει καμία αμοιβαιότητα, με αποκορύφωμα φυσικά την άρνηση του προφήτη να κοιτάξει τη Σαλώμη. Ο προφήτης κοιτάζει τον θεό του και μόνο. Το απαγορευμένο βλέμμα είναι η ρίζα της τραγωδίας. Στη Σαλώμη, η πράξη του βλέμματος αιωνίως υπάγεται σε μια βαθύτατη αρνητικότητα. Αν θα μπορούσε κανείς να εντοπίσει ένα μοτίβο στη Σαλώμη, αυτό θα ήταν η ατάκα του Ακόλουθου της Ηρωδιάδας: «Δεν πρέπει να κοιτά κανείς έτσι τους ανθρώπους…κάτι κακό θα συμβεί.» Η μηχανική αυτή του βλέμματος αποκαλύπτει την ηθική του ορατού. Το θέμα εδώ δεν είναι ότι ο θεατής αντικειμενικοποεί το σώμα που βλέπει, ούτε ότι το φετιχοποιεί μεταφράζοντάς το σε υποκειμενική απεικόνιση, αλλά ότι ο θεατής εμφανίζεται και αποκαλύπτεται κατά τη διάρκεια του γεγονότος όπου το θεατό σώμα, το οποίο είναι εξ ορισμού ταμπού, επιστρέφει το βλέμμα του θεατή.
Στην αρνητικότητα της αμοιβαιότητας στη Σαλώμη ανιχνεύεται το σύμπλεγμα του Ακταίωνα. Η τραυματική εμπειρία δεν προκύπτει όταν ο Ακταίων βλέπει την Άρτεμι, αλλά όταν η Άρτεμις κοιτάζει τον Ακταίωνα. Είναι αυτή η στιγμή του αντι-κρίσματος όπου ο αρχικός θεατής αποκαλύπτεται. Είναι η στιγμή όπου ο αρχικός θεατής αναγκάζεται να αντιμετωπίσει την αντανάκλαση του βλέμματός του/της στα μάτια του άλλου. Η στιγμή του αντι-κρίσματος ερμηνεύεται από το θεατό σώμα όχι μόνο σαν στιγμή αντιπαράθεσης με τον θεατή, αλλά και σαν τραυματική συνειδητοποίηση της κλεμμένης εικόνας από τον θεατή. Το αντι-κρισμα είναι η μετουσίωση του θεατή σε κλέφτη. Με απλά λόγια: το βλέμμα γίνεται εγκληματικό όταν το θύμα κοιτάζει τον εγκληματία.
Οι άγριοι έρωτες της Σαλώμης δεν εξαντλούνται στην αναπαράστασή τους, αλλά σε μια ολόκληρη θεώρηση περί επιθυμίας, τέχνης και ηθικής. Κατά μία έννοια, η Σαλώμη είναι μια έρευνα πάνω στην ερωτική μανία που περιγράφει ο Πλάτωνας στο Φαίδρο, πάνω στο βλέμμα το οποίο διεγείρει μέσω της ίδιας του της αντανάκλασης, πάνω στην ηθική απολυτότητα της ομορφιάς αλλά και ταυτόχρονα, μια σιωπηλή, αλλά σαφής προειδοποίησης για την απάρνηση του σώματος για χάρη του πνεύματος, αλλά και για την απάρνηση του πνεύματος για χάρη του σώματος.
Ο Γουάιλντ φαίνεται να μην παίρνει θέση, και κατά μία έννοια, όντως δεν παίρνει. Όμως η έννοια της α-πορείας, της ταυτόχρονης παράθεσης αντιφατικών θέσεων που δεν έχουν τη δυνατότητα να φτάσουν σε σύνθεση, είναι η καθαρή θέση του Γουάιλντ.
Η Σαλώμη, όπως και το μεγαλύτερο μέρος του έργου του συγγραφέα, προβάλλουν το παράδοξο ως την απόλυτη οντολογική κατάσταση, και το φαινόμενο της επιθυμίας ως ένα τόπο όπου ο συγκερασμός πνεύματος και σώματος είναι αδύνατος».
Θέμελης Γλυνάτσης
Απόσπασμα από το Επίμετρο της έκδοσης της Σαλώμης από την Κάππα Εκδοτική.
Φωτό: Γιώργος Μαυρόπουλος
