featured Εγκατάσταση Εικαστικά Συνέντευξη

Άγνωστοι αγωνιστές και ήρωες της Ελευσίνας

Η αφηγηματική Έκθεση – Εγκατάσταση με τίτλο “Ελευσίνα & Επανάσταση” παρουσιάζεται έως τις 26 Ιουνίου στο Παλαιό Ελαιουργείο της Ελευσίνας και στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2023.

Η έκθεση, σε επιμέλεια της Ερατούς Κουτσουδάκη και επιστημονική επιμέλεια του Στέφανου Καβαλλιεράκη, με τη συμβολή τοπικών ιστοριοδιφών και συλλεκτών, αναπτύσσεται σε δύο μέρη που συνομιλούν και αλληλοσυμπληρώνονται: την in situ εικαστική εγκατάσταση “Θραύσματα” και την αφηγηματική ιστορική εγκατάσταση “Πολεμική Σκηνή”.

Η Ερατώ Κουτσουδάκη μιλά στο artplay.gr για το αρχειακό υλικό πάνω στο οποίο είναι στημένη η εγκατάσταση, τον τρόπο που αυτό ήρθε στο φως και αποκαλύπτει προσωπικές ιστορίες που η ίδια συνάντησε σε αυτήν την αναζήτηση.

«Η αφηγηματική εγκατάσταση «Πολεμική Σκηνή», δηλαδή το β΄ μέρος του «Ελευσίνα και Επανάσταση» αντλεί το περιεχόμενό της και από αρχειακό υλικό όπως επιστολογραφία των πρωταγωνιστών και δευτεραγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης, που βρίσκονται βέβαια στα ΓΑΚ, στα Αρχεία της Βουλής κ.λπ., ωστόσο έχουν συγκεντρωθεί, ταξινομηθεί χρονικά και εν πολλοίς «μεταφραστεί» και από τοπικούς ερασιτέχνες ιστορικούς (ιστοριοδίφες). Επίσης, από σπάνια παλιά συγγράμματα, του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, τοπικών ιστορικών, διδασκάλων, ακόμα και ιεροδιδασκάλων, οι οποίοι συνέλεγαν στοιχεία και μαρτυρίες από γηραιούς αυτόπτες μάρτυρες των γεγονότων της Παλιγγενεσίας και τα κατέγραφαν σε άτυπα ιστορικά κατάστιχα. Τέλος, από συλλογές Ελευσίνιων που έχουν συγκεντρώσει αυθεντικές λιθογραφίες περιηγητών του 18ου και 19ου αιώνα, οι οποίες απεικονίζουν όψεις του Ελευσινιακού τοπίου την περίοδο που η έκθεση πραγματεύεται. Η πρότερη προσωπική σχέση με τους συλλέκτες και τους ιστοριοδίφες αυτούς, καθώς και η εμπιστοσύνη που υπάρχει στην αμφίδρομη σχέση εκτίμησης, όχι μόνο μας εξασφάλισε πρόσβαση στις ιδιωτικές συλλογές, αλλά είναι η σχέση των ανθρώπων αυτών με την ιστορία του τόπου τους, που «φώτισε» τον τρόπο που επιλέξαμε να «διαβάσουμε» την ιστορία. Μια ενδιαφέρουσα και λίγο γνωστή ιστορία – όχι όμως η μόνη που πραγματεύεται η αφηγηματική εγκατάσταση – αφορά την περίπτωση του Διονύσιου Ευμορφόπουλου, στρατηγού επτανησιακής καταγωγής, που βρέθηκε να στελεχώνει το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη, πολέμησε, μετατέθηκε, η οικογένειά του όμως έμεινε στην Ελευσίνα, ρίζωσε, άλλαξε σιγά σιγά το όνομα σε Μορφόπουλος και σήμερα, ένα από τα παλαιότερα και ομορφότερα νεοκλασικά που κοσμούν το κέντρο της Ελευσίνας, συμπυκνώνοντας εντός του πολλές μνήμες των ανθρώπων του τόπου, είναι το αρχοντικό Μορφόπουλου, με τους ωραίους φοίνικες και τη μεγάλη αυλή. Μάλιστα οι ντόπιοι λένε ότι στο πίσω μέρος της αυλής σώζονται ακόμα τα ερείπια από το μεγάλο χάνι που βρισκόταν πρότερα εκεί. Και στην έκθεση παρουσιάζουμε τη σημασία των τοπικών χανιών, ως σταθμών μετάδοσης της πληροφορίας, την περίοδο της Επαναστάσεως». 

-Ποιο είναι το πλέον σπάνιο τεκμήριο που εκτίθεται;

«Σπάνιο, νομίζω, είναι να μιλάμε για την τοπική ιστορία μέσα στη μεγάλη εικόνα, να μιλάμε για μια στιγμή στο χρόνο και ένα σημείο του παγκόσμιου χάρτη, προσπαθώντας να το εξετάσουμε παραδειγματικά, να δούμε δηλαδή τί είναι αυτό που μεν το ξεχωρίζει, δε το κάνει χρήσιμο εργαλείο ερμηνείας του κόσμου. Με αυτή τη λογική έχει σχεδιαστεί η εγκατάσταση. Σπάνιο λοιπόν, είναι που μιλάμε για τον Αθανάση Σκουρτανιώτη και τον Αναγνώστη Στέφα, τον Γιαννάκη (Χατζη)μελέτη και τον Διονύσιο Ευμορφόπουλο, τοπικούς αγωνιστές και ήρωες λίγο μελετημένους και ακόμα λιγότερο αναδεδειγμένους. Σπάνιο είναι επίσης να έχουμε την ευκαιρία να «μπούμε» μέσα σε αυτές τις γοητευτικές λιθογραφίες, που όμως έχουν στην πραγματικότητα μέγεθος σελίδας βιβλίου, ώστε να δοκιμάσουμε συγκρίσεις του τοπίου τότε και τώρα, με τα σημάδια του που μένουν απαράλλαχτα και άλλα που η ιστορία και η ανθρώπινη παρέμβαση έχει ανεπιστρεπτί αλλοιώσει».

-Τι  αναδεικνύεται από την  αφηγηματική εγκατάσταση Ελευσίνα – Επανάσταση ;

«Έχουμε την ελπίδα ότι αναδεικνύονται δύο πράγματα: το πρώτο, με όχημα την περίπτωση Καραϊσκάκη, ότι η εθνική συνείδηση των Ελλήνων χτίστηκε και σμιλεύτηκε κατά τη διάρκεια των 7+ ετών της Εθνικής Παλιγγενεσίας και ότι δεν επρόκειτο για μια συμπαγή εθνική ομάδα όπως η σχολική ιστορία μας αφήνει να πιστεύουμε, ένα αφήγημα που προφανώς εξυπηρετούσε κάποτε, ίσως τώρα όμως να μοιάζει παρωχημένο. Η έννοια όμως του πατριωτισμού ενσαρκωνόταν έντονα με άλλους τρόπους και δεν είχε σημασία αν κάποιος δεν μιλούσε ελληνικά αλλά αρβανίτικα, παραδείγματος χάριν. (σ.σ. Στην έκθεση κάποια από τα «τεκμήρια» είναι στην αρβανίτικη διάλεκτο της περιοχής.) Το δεύτερο είναι ότι εν τέλει οι βασικοί παράγοντες που κρίνουν κάθε πολεμική αναμέτρηση είναι ίδιοι και αναλλοίωτοι στους αιώνες και εμπεριέχουν πολλές εκφάνσεις «ειρηνικών δραστηριοτήτων» μέσα τους και τον έλεγχό αυτών. Εξηγούμαι. Όπως πραγματεύεται το τρίτο και τελευταίο μέρος της Πολεμικής Σκηνής, είναι η πληροφορία, η γεωγραφία, η τροφή και τα πυρομαχικά, που ελέγχοντας κανείς την επάρκεια, την κυκλοφορία και τη διαχείρισή τους, μπορεί να κερδίσει και να χάσει μια μάχη. Και η Ελευσίνα επιλέχθηκε ως τόπος του μεγαλύτερου οργανωμένου στρατοπέδου που στήθηκε ποτέ από πλευράς Ελλήνων στα επαναστατικά χρόνια, επειδή μπορούσε να εξασφαλίσει σε ικανοποιητικό βαθμό αυτές τις παραμέτρους. Αν μάχες χάθηκαν, ήταν γιατί τα παραπάνω δεν εξασφαλίστηκαν. Με εικαστικό και θραυσματικό τρόπο, σ’ αυτό το σημείο της έκθεσης, παρουσιάζονται και πάλι πηγές και σπάνια ιστορικά τεκμήρια που μιλούν για τις παραμέτρους αυτές, μάλιστα με τη χρήση QR codes. Εξάλλου τις 100 τελευταίες μέρες, βλέπουμε καθημερινά στους δέκτες μας ανταποκρίσεις και αναλύσεις γύρω από αυτούς τους παράγοντες, παρακολουθώντας τον πόλεμο στην Ουκρανία».

-Πώς “ζωντανεύει” το έργο του Σολωμού “Ελεύθεροι Πολιορκημένοι” μέσα από την in situ εγκατάσταση και πως συνομιλούν οι δυο εγκαταστάσεις;

«Στίχοι από το ποίημα του Σολωμού, στα ελληνικά και στα αγγλικά, έχουν τυπωθεί σε 60 θραύσματα, 60 στήλες από καθρέπτη, σε μια παράταξη που παραπέμπει ταυτόχρονα σε κοιμητήριο και τάγμα παραταγμένο. Είναι οι στίχοι που επέλεξε ως κορμό του θεατρικού κειμένου η σκηνοθέτης Ελένη Ευθυμίου, πέρυσι τέτοια εποχή, στον ίδιο ακριβώς τόπο, για να στήσει την παράσταση – περφόρμανς με τίτλο «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» και 70 Ελευσίνιους πολίτες στο ρόλο ηθοποιών. Η παράταξη αυτή των καθρεφτένιων «μνημάτων» μας προ(σ)καλούν να κοιταχτούμε μέσα τους και να αναλογιστούμε πώς θα αντιδρούσαμε εμείς αν η ιστορία μας έριχνε στη δύσκολη στιγμή της πολιορκίας του Μεσολογγίου (βλ. και Μαριούπολη..), χωρίς να είμαστε ήρωες, χωρίς να το έχουμε επιλέξει, χωρίς να έχουμε επιλογή. Και βρίσκεται συντεταγμένη, νεκρο-ζώντανη, απέναντι από την Πολεμική Σκηνή (τέντα) που αφαιρετικά παραπέμπει στο στρατηγείο στρατεύματος 19ου αιώνα, όπως αυτό που βρισκόταν το 1826-27 κατασκηνωμένο στον ίδιο τόπο, με αρχηγό του τον Γεώργιο Καραϊσκάκη. Είναι εξάλλου το Μεσολόγγι και η πτώση του το 1825 που οδηγούν τα βήματα της Ιστορίας στην καταστροφική μάχη του Αναλάτου* το 1827 και που ορίζουν την λεγόμενη από τους ιστορικούς «περίοδο των ηττών», που φέρνει την ουσιαστική εμπλοκή των Μεγάλων Δυνάμεων, την υπογραφή της Συνθήκης του Λονδίνου, με την οποία η Ελλάδα ανακηρύσσεται για πρώτη φορά αυτόνομη χώρα και της καθοριστικής έπειτα Ναυμαχίας του Ναβαρίνου, κινήσεις που τελικά οδηγούν σε έναν θρίαμβο (για να παραπέμψω στον Στάθη Καλύβα), τον θρίαμβο της ίδρυσης του Νέου Ελληνικού Κράτους, του κράτους μας”.

*Λίγο πριν τη Μάχη του Αναλάτου ο Καραϊσκάκης χάνει τη ζωή του στο πεδίο, ενώ η ελληνική πλευρά εφορμά από το στρατόπεδο της Ελευσίνας για τις πολεμικές αυτές επιχειρήσεις, που στόχο έχουν να κρατήσουν την Ακρόπολη των Αθηνών και να ανακόψουν την προέλαση του Κιουταχή στην Πελοπόννησο.

Μάνια Ζούση