Μια διαρκή «προσπάθεια αποτύπωσης του σώματος της πόλης και της νοοτροπίας της», επιχειρεί να καταγράψει ο Κοινωνικός Άτλαντας της Αθήνας, μια ζωντανή κοινωνική χαρτογράφηση σε αρκετά ελεύθερο πλαίσιο, που χωρίζεται σε τομείς και αντίστοιχα λήμματα, όπως Πολιτική, Οικονομία, Εκπαίδευση, Υγεία, Στέγαση, Εθνοτικές Ομάδες, Πολιτισμός, Δομημένο Περιβάλλον, Σχεδιασμός, Συγκοινωνίες, Υποδομές, Γειτονιές, Κοινωνική Οικονομία κ.α
Ο κοινωνιολόγος Θανάσης Γιαννόπουλος γράφει στο artplay.gr για αυτόν τον «ζωντανό χάρτη» που αποτυπώνει ανθρώπους, αντιλήψεις, χρήσεις γης και την ίδια την πόλη, στην οποία μπορεί να περιηγηθεί ο καθένας, πληκτρολογώντας http://www.athenssocialatlas.gr/ και αντλώντας εξαιρετικά ενδιαφέροντα συμπεράσματα:
Θυμάμαι την εποχή (προ αμνημονεύτων) που ξεκινούσαμε να οδηγούμε αυτοκίνητα –τότε είχαμε μαζί μας (απαραίτητο εργαλείο) έναν τόμο με χάρτες της Αθήνας κι έναν συνοδηγό (απαραίτητο συμπλήρωμα) που ξεφύλλιζε απεγνωσμένα για να εντοπίσει την οδό τάδε, πάροδο Λεωφόρου δείνα, στη σελίδα 135Δ. Και να κινείται το αυτοκίνητο, γιατί δεν μπορείς να πεις στους άλλους οδηγούς «συγνώμη κάτι ψάχνω» και να παρκάρεις στη μέση της Πατησίων, ας πούμε, όσο ο άλλος έψαχνε να βρει έναν δρόμο που, συνήθως, είχε αλλάξει όνομα ή κατεύθυνση κυκλοφορίας (ενίοτε και τα δυο μαζί). Κάτι τέτοια ενίσχυσαν την απέχθειά μου στους, πάσης φύσεως, χάρτες.
Βέβαια, τους χάρτες τους απεχθανόμουν για έναν ακόμα λόγο –σοβαρότερο –επειδή έδειχναν μια πόλη τρομακτική, με άδειους δρόμους, χωρίς ζωή και κίνηση –μια πόλη επίπεδη (ακόμα κι όταν οι χάρτες έγιναν τρισδιάστατοι), μια πόλη-σκηνικό ταινίας επιστημονικής φαντασίας.
Δεν ξέρω αν η απέχθειά μου στους γεωγραφικούς χάρτες με ώθησε στο να σπουδάσω Κοινωνιολογία ή η Κοινωνιολογία μου προκάλεσε απέχθεια στους γεωγραφικούς χάρτες –ως συνήθως, η αλήθεια βρίσκεται κάπου στο μέσο μιας ανύπαρκτης γραμμής και, σε τελική ανάλυση, δεν έχει σχεδόν καθόλου σημασία.
Γεγονός είναι πάντως ότι δεν τα πάω καλά με τη γεωγραφία (το μόνο που έχω καταφέρει να μάθω είναι πώς η πρωτεύουσα της Μογγολίας είναι το Ουλάν Μπατόρ) όπως επίσης και το ότι όσες φορές ταξίδεψα έξω από την πόλη που ζω δεν ασχολήθηκα ιδιαίτερα με αξιοθέατα –για μένα τα αξιοθέατα των διαφορετικών τόπων είναι οι άνθρωποι, συνηθίζω να κάθομαι σε μια πλατεία (πάντα με πλάτη στον Καθεδρικό ναό ή στο, όποιο, αρχιτεκτονικό κομψοτέχνημα) και να χαζεύω τους ανθρώπους –αυτό μου αρέσει να κάνω, ίσως απλά να είμαι ένας τεμπέλης που ψάχνει προσχήματα…
Τα έγραψα όλα αυτά για να εξηγήσω το γιατί, κατά την άποψή μου, ένας χάρτης πόλης πρέπει να αποτυπώνει ανθρώπους, αντιλήψεις, χρήσεις γης –την πόλη την ίδια με μια κουβέντα. Και να είναι ζωντανός, όπως η κάθε πόλη –να πηγαίνει πίσω στην ιστορία της και να προχωράει μπροστά, στο μέλλον της –μόνο έτσι αποτυπώνεται το παρόν.
Αυτό είναι ο Κοινωνικός Άτλαντας της Αθήνας –μια διαρκής προσπάθεια αποτύπωσης του σώματος της πόλης –κι όταν λέμε «σώμα» δεν περιοριζόμαστε βέβαια στα χέρια, τα πόδια, τις οδικές αρτηρίες, τα κτίρια και τις πλατείες –ψάχνουμε να βρούμε και τη νοοτροπία, την κινητήρια δύναμη της πόλης, τον δρόμο που ακολουθεί και τον τρόπο που τον περπατάει –μα, περπατάνε οι πόλεις; Ρίξε μια ματιά στο λήμμα: «Η Kυψέλη και η Αγορά της: σύγκρουση και συνύπαρξη στις γειτονιές του κέντρου» των Ντ Βαΐου και Ό Λαφαζάνη για διαπιστώσεις ότι όχι μόνο περπατάνε, αλλά μερικές φορές τρέχουν κιόλας –ενίοτε δε, παραπατάνε.
Ο Κοινωνικός Άτλαντας της Αθήνας είναι μια ζωντανή κοινωνική χαρτογράφηση σε αρκετά ελεύθερο πλαίσιο –χωρίζεται μεν σε τομείς και συγκεκριμένα: Πολιτική, Οικονομία, Εκπαίδευση, Υγεία, Στέγαση, Εθνοτικές Ομάδες, Πολιτισμός, Δομημένο Περιβάλλον, Σχεδιασμός, Συγκοινωνίες, Υποδομές, Γειτονιές, Κοινωνική Οικονομία –αλλά τα λήμματά του διατρέχουν, συνήθως, περισσότερους του ενός τομείς. Κάτι τέτοιο, μας είχαν μάθει στη σχολή ότι λέγεται, Δυναμική Κοινωνική Μελέτη –και σημαίνει πως μελετάς έναν κοινωνικό οργανισμό όσο αυτός κινείται, δεν «φωτογραφίζεις» ένα κομμάτι του προκειμένου να το αναλύσεις με την ησυχία σου. Κι αυτό το είδος μελέτης είναι το πιο επίπονο, αλλά και το σημαντικότερο –μοιάζει σα να προσπαθείς να αναλύσεις την τακτική αθλητών αγώνα ανωμάλου δρόμου, χωρίς πάντα να βλέπεις τους αθλητές.
Εκεί, όμως έγκειται και η σημαντικότητα των κοινωνικών επιστημών –δεν αρκεί μόνο να ορίσεις, θα πρέπει να τεστάρεις το θεωρητικό σου μοντέλο σε ένα σύστημα διαρκώς κινούμενο και μεταλλασσόμενο –κι εκεί είναι που αποδεικνύεται αν έχεις σχεδιάσει ένα όχημα χωρίς ρόδες ή αν αντί για καύσιμο έχεις χρησιμοποιήσει μπουγαδόνερο για παράδειγμα…
Τι καταφέρνει λοιπόν ο Κοινωνικός Άτλαντας της Αθήνας; Σταχυολογώ λίγα, ενδεικτικά κατά τη γνώμη μου, αποσπάσματα λημμάτων για να δώσω μια πρόχειρη εικόνα:
«Εάν υπήρχαν έστω και στοιχειωδώς ίσες ευκαιρίες, η κοινωνική καταγωγή των φοιτητών/τριών σε όλες τις Σχολές και Τμήματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης θα ήταν παραπλήσια της κατανομής των κοινωνικών ομάδων στον συνολικό πληθυσμό. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν συμβαίνει. Αντίθετα, τα δεδομένα που αφορούν το επίπεδο εκπαίδευσης των γονέων των φοιτητών/τριών σε όλα τα Τμήματα των ΑΕΙ που δημοσιεύει η ΕΛΣΤΑΤ (2014) δείχνουν ότι η κοινωνική προέλευση παίζει πολύ σημαντικό ρόλο και ότι ο ρόλος αυτός διευρύνθηκε μέσα στην κρίση.» (Εκπαίδευση και αναπαραγωγή της ταξικής ανισότητας στα χρόνια της κρίσης –Θ. Μαλούτας).
«Στο πλαίσιο των φορτισμένων σχέσεων του οικισμού με τις αρχές διαχείρισης του αρχαιολογικού τοπίου, δυο σύνολα εικονικών αναπαραστάσεων μπορούν να προσεγγισθούν παράλληλα με τις κειμενικές και αφηγηματικές στρατηγικές των δυο αντίπαλων πλευρών. Η οπτική που εξετάζει τους διαφορετικούς τρόπους απεικόνισης-αναπαράστασης του οικισμού εντοπίζει τις μεταξύ τους αναλογίες: εάν λ.χ., η κατηγορηματική καταδίκη του οικισμού ως ‘παράγκες που παραμορφώνουν τον περίγυρο της Ακρόπολης’ του Δημητρίου Βικέλα (1897) ή των κατοίκων του ως «επήλυδων» ξένων προς την ιστορική Αθήνα (Καμπούρογλου 1920, 1922) μπορούν να θεωρηθούν ανάλογα των χαρτών, φωτογραφιών και πανοραμάτων που τείνουν προς την εξαφάνιση (αποκλεισμό) των Αναφιώτικων, τα ζωηρόχρωμα έργα που αναπαριστούν εξιδανικευμένες ανθισμένες αυλές και ασβεστωμένα σπίτια του οικισμού αποτελούν οπτικό ανάλογο των κειμένων λογίων που επαίνεσαν τη γραφικότητα του ταπεινού οικισμού όπως εκείνα του Καρκαβίτσα (1889) και του Παπαδιαμάντη (1896). Ένας τουριστικός χάρτης που περιέχει και ονοματίζει τον οικισμό αλλά τον θέτει, μέσω τεχνικών αναπαράστασης, εκτός ιστορίας της πόλης (Caftanzoglou 2010), μπορεί να θεωρηθεί ως ανάλογο κειμένων που διέπονται από αμφισημία, όπως εκείνα του Μπίρη (1948, 1966 [1995]), τα οποία εξαίρουν το αισθητικό και ιστορικό ενδιαφέρον των Αναφιώτικων, χωρίς όμως να αποδέχονται το δικαίωμα παραμονής τους στη συγκεκριμένη τοποθεσία.» (Καταναλώνοντας εικόνες: η υπεράσπιση ενός τόπου, Ρ Καυταντζόγλου).
«Πλήθος νοικοκυριών στην Αθήνα αιφνιδιάστηκαν από την απότομη και απρόβλεπτη έκθεσή τους σε κινδύνους ανεργίας, φτώχειας, ενεργειακής φτώχειας, υποσιτισμού, ψυχολογικής κατάθλιψης, νοσηρότητας, πρόωρου θανάτου, έξωσης, αναγκαστικής μετανάστευσης. Με άλλα λόγια, πρόκειται για «μετάλλαξη» της κρατικής και μακρο-οικονομικής τρωτότητας σε ανθρώπινη και κοινωνική, καθώς και τη μετακύλισή της στα άμεσα εξαρτώμενα από το κράτος πρόνοιας κοινωνικά στρώματα.» (Προσαρμογές στην οικονομική κρίση: ανακατανομή της τρωτότητας και παραγωγή νέων χρονίων κινδύνων, Κ Σαπουντζάκη, Π-Μ Δελλαδέτσιμας, Χ Χαλκιάς)
«Η δημόσια συγκοινωνία, αν λάβει κανείς υπόψη του τα βασικά κριτήρια που είναι το κόστος και ο χρόνος μετακίνησης, στον ανταγωνισμό της με το αυτοκίνητο στην Αθήνα σαφώς υστερεί, διότι η Αθήνα σε αφήνει να κυκλοφορείς και να σταθμεύεις οπουδήποτε. Απόδειξη τα αποτελέσματα μελέτης της Αττικό Μετρό (1996) που έδειξαν ότι: με ΙΧ το κόστος ανά μετακίνηση ήταν 435 δρχ. ενώ με δημόσια συγκοινωνία 585 δρχ. Η διαφορά ήταν μεγάλη και βέβαια αυτή οφειλόταν στο γεγονός ότι ο χρόνος της μέσης μετακίνησης με δημόσια συγκοινωνία (47 λεπτά) είναι πολύ μεγαλύτερος του αντίστοιχου με ΙΧ (27 λεπτά). Μετά από δυο δεκαετίες και από όσα έργα έγιναν για το αυτοκίνητο και τη δημόσια συγκοινωνία, αυτό που μπορεί να παρατηρηθεί σήμερα είναι ότι η Αθήνα έχει χωριστεί σε ένα κέντρο, όπου η χρήση της δημόσιας συγκοινωνίας συμφέρει, και σε όλη την υπόλοιπη πόλη, πολλαπλάσιας έκτασης, όπου το ΙΧ εξακολουθεί να πλεονεκτεί» (Δημόσια συγκοινωνία, Θ Βλαστός)
Νομίζω ότι είναι εμφανής η σημαντικότητα του συγκεκριμένου έργου η οποία ενισχύεται από δυο ακόμα στοιχεία: α) τα λήμματα είναι ελεύθερα για να τα προσεγγίσει ο καθένας και β) πρόκειται, στην πλειοψηφία τους, για μικρά, περιεκτικά κείμενα τα οποία παρουσιάζουν μεν συμπεράσματα στηριγμένα σε μελέτες αλλά δεν μεταφέρουν και ολόκληρες τις μελέτες κι έτσι είναι εύχρηστα, διαβάζονται γρήγορα και (από εμένα τουλάχιστον) ευχάριστα. Κι αν αναρωτηθείς περί του τι ευχάριστο υπάρχει στο να διαβάζεις για μια εφιαλτική πόλη σαν την Αθήνα θα σου υπενθυμίσω ότι για να αλλάξεις κάτι θα πρέπει πρώτα να το γνωρίζεις. Και βέβαια, για να επιβιώσεις, πρέπει να μάθεις να συμβιώνεις –κανένας δεν μπορεί να ζήσει αποκλεισμένος από τον κοινωνικό του περίγυρο, άσε που δεν έχει και πλάκα…
Σκέφτηκα να αναφέρω τα ονόματα όσων συμμετέχουν σ΄αυτόν τον Άτλαντα σαν ένδειξη σεβασμού απέναντι στο έργο τους, αλλά τελικά αποφάσισα ότι σημαντικότερο είναι να πάτε και να διαβάσετε τα κείμενά τους –μπορεί να μη δείτε την Αθήνα με άλλα μάτια, αλλά σίγουρα θα δείτε την Αθήνα μπροστά στα μάτια σας.
Θανάσης Γιαννόπουλος
