Εποχή κινηματογραφικών φεστιβάλ το φθινόπωρο και ο Δημήτρης Σπύρου, γνωστός σκηνοθέτης και αγαπημένος καλλιτεχνικός διευθυντής του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας για Παιδιά και Νέους, παραχώρησε γενναιόδωρα στο artplay.gr ένα εκτενέστατο και αναλυτικό προσωπικό κείμενο με αφορμή την φετινή του επίσκεψη στο Φεστιβάλ του Ζλιν της Τσεχίας (Zliennale), ένα από τα παλαιότερα και σημαντικότερα κινηματογραφικά φεστιβάλ του κόσμου.
«Το Φεστιβάλ του Ζλιν της Τσεχίας, είναι ένα από τα ιστορικότερα κινηματογραφικά Φεστιβάλ. Σαν εθνικό κινηματογραφικό φεστιβάλ της Τσεχoσλοβακίας, διοργανώθηκε για πρώτη φορά το 1940, χρονιά που η χώρα βρισκόταν υπό την κατοχή της ναζιστικής Γερμανίας. Ονομάστηκε Zlin Film Harvest. Ο τίτλος ήταν κυριολεκτικός αφού παρουσιαζόταν στο φεστιβάλ όλη η τσέχικη “κινηματογραφική συγκομιδή” της χρονιάς. Στο 1o Φεστιβάλ προβλήθηκε και το ντοκιμαντέρ ” Harvest” (“Θερισμός”) που είχε γυριστεί τον Ιούλιο εκείνης της χρονιάς από τα Κινηματογραφικά Στούντιο του Ζλιν. Ίσως λοιπόν να υπήρχε κι ένα συγκαλυμμένο αισιόδοξο μήνυμα, αφού η συγκομιδή της σοδειάς ήταν σημαντικό γεγονός στις κατεχόμενες χώρες. (Π.χ. η πανστρατιά των ΕΑΜικών οργανώσεων στη “Μάχη της Σοδειάς” στη Θεσσαλία).
Το 2ο Zlin Film Harvest πραγματοποιήθηκε το 1941, με τη συμμετοχή δεκάδων αστέρων του τσέχικου κινηματογράφου. Οι Γερμανοί απαγόρευσαν την πραγματοποίησή του τα επόμενα χρόνια της Κατοχής. Το Φεστιβάλ πραγματοποιήθηκε ξανά το 1948, όταν η χώρα είχε γίνει πλέον Λαϊκή Δημοκρατία και αναβαθμίστηκε σε διεθνές.
Να σημειώσουμε ότι το Φεστιβάλ Βερολίνου δεν είχε ακόμα δημιουργηθεί (ξεκίνησε το 1951), ενώ το Φεστιβάλ των Καννών που είχε κάνει την πρώτη “ολοκληρωμένη” διοργάνωσή του το 1946, ματαιώθηκε το 1948 και το 1950 λόγω οικονομικών προβλημάτων και συνέχισε απρόσκοπτα από το 1951.
Το 1961, το Φεστιβάλ του Ζλιν, προσανατολίστηκε ειδικά στον Κινηματογράφο για Παιδιά και Νέους και ήταν το πρώτο φεστιβάλ του είδους στον κόσμο.
Το 1965 ήταν μια χρονιά σταθμός, αφού το Φεστιβάλ Κινηματογράφου για Παιδιά και Νέους του Ζλιν έγινε διεθνές.
Το Zlin International Film Festival For Children and Youth, βρήκε μιμητές σε πολλές χώρες και επέδρασε καταλυτικά στην ανάπτυξη του Κινηματογράφου για Παιδιά και Νέους σε διεθνές επίπεδο.
Φέτος, από 27 Μαΐου έως 3 Ιουνίου, το Zlin International Film Festival For Children and Youth πραγματοποίησε, την 56η διοργάνωσή του.
Παράλληλα με το Φεστιβάλ γιορτάστηκαν και τα 80 χρόνια από την ίδρυση των Zlin Film Studios (δημιουργήθηκαν το 1936).
Επί μια βδομάδα η πόλη του Ζλιν, η οποία έχει 90.000 περίπου κατοίκους –και 12.000 φοιτητές– ζούσε στους ρυθμούς του Φεστιβάλ.
Προβολές σε 8 αίθουσες και πλήθος παράλληλων εκδηλώσεων σε πάρκα και πλατείες (μουσικές και θεατρικές παραστάσεις, κουκλοθέατρο, ακροβατικά, θέατρο δρόμου, μαθήματα κυκλοφοριακής αγωγής των παιδιών κλπ), κινηματογραφικά εργαστήρια σε αίθουσες του πανεπιστημίου και σε κινηματογραφική κατασκήνωση, εκδρομές σε ιστορικά και πολιτιστικά μνημεία της Μοραβίας και καθημερινά events σε διάφορους χώρους αρχιτεκτονικού, ιστορικού ή άλλου ενδιαφέροντος.
Τις προβολές των ταινιών του διαγωνιστικού προγράμματος και των διαφόρων αφιερωμάτων παρακολούθησαν 41.000 θεατές. Σε όλες τις υπόλοιπες εκδηλώσεις και events συμμετείχαν 84.000 άτομα, κάτοικοι του Ζλιν και εκδρομείς από άλλες πόλεις της Τσεχίας. Σύνολο 125.000 άτομα! Οι φιλοξενούμενοι από το εξωτερικό ανήλθαν σε 150.
[Από την Ελλάδα ο υποφαινόμενος, ως μέλος της κριτικής επιτροπής της European Children’s Film Association, η ηθοποιός Δάφνη Πατακιά -που ζει στο Παρίσι- ως νέα ταλαντούχα ευρωπαία ηθοποιός (“Young Stars 2016”) και η Αθανασία Σφακιανάκη υπεύθυνη της Ταινιοθήκης του Νεανικού Πλάνου και του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας για Παιδιά και Νέους].
Στην τελετή λήξης παρόντες, όχι μόνο ο δήμαρχος της πόλης και εκπρόσωποι της περιφερειακής διοίκησης αλλά και ο πρωθυπουργός της χώρας, ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και ο υπουργός παιδείας και πολιτισμού.
Οικονομικά το Φεστιβάλ ενισχύεται από τον κρατικό προϋπολογισμό μέσω του υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού αλλά έχει και πάρα πολλούς ιδιώτες χορηγούς που ενισχύουν με χρήματα, υπηρεσίες και ανταλλαγές.
Οι μεγάλοι δημιουργοί της Σχολής του Ζλιν
Η επιτυχία και η μακροημέρευση του Φεστιβάλ του Ζλιν, οφείλεται στο γεγονός ότι ως ιδέα γεννήθηκε μέσα στα περίφημα Zlin Film Studios. Στήθηκε από ανθρώπους με βαθιά γνώση της κινηματογραφικής τέχνης αλλά και της παραγωγής και διανομής ταινιών, σε στέρεες βάσεις, με συγκεκριμένους στόχους και σαφή προσανατολισμό. Είναι ένας από τους σημαντικούς πυλώνες της εκπαίδευσης και του πολιτισμού του Ζλιν. Αποτελεί “μνήμη” της πόλης. Είναι σημαντικό κομμάτι της ιστορίας της.
Το γεγονός ότι η σημερινή καλλιτεχνική διευθύντρια του Φεστιβάλ, η κυρία Μαρκέτα Πάσμοβα, έχει μεγαλώσει μέσα στα Κινηματογραφικά Στούντιο του Ζλιν –είναι εγγονή του εκπαιδευτικού και πολυβραβευμένου διάσημου σκηνοθέτη Γιοζέφ Πινκάβα, ιδρυτή των παιδικών κινηματογραφικών στούντιο– συμβολίζει αναμφίβολα την δημιουργική συνέχεια αυτού του Φεστιβάλ μέσα στο χρόνο.
Στα Κινηματογραφικά Στούντιο του Ζλιν μεγαλούργησαν δημιουργοί για τους οποίους η ιστορία του παγκόσμιου κινηματογράφου έχει αφιερώσει πολλές σελίδες. Μεταξύ αυτών –εκτός από τον Josef Pinkava– η Hermina Tyrlova, o Karel Zeman, o Elmar Klos, o Alexander Hackensmied (Hammid) κ.α.
Η Ερμίνα Τύρλοβα, η οποία θεωρείται “Μητέρα του τσέχικου animation” είναι δημιουργός εξήντα ταινιών animation με κούκλες με την τεχνική του stop motion. Πρόκειται για διαμάντια της τέχνης του κινουμένου σχεδίου που μάγεψαν τους θεατές σε όλες τις χώρες του κόσμου. Πολυτάλαντη, έμαθε την τέχνη της κατασκευής κούκλας από πολύ μικρή ηλικία, δίπλα στον πατέρα της ο οποίος κατασκεύαζε ξύλινα ειδώλια. Κατά την εφηβική της ηλικία, κέρδιζε τα προς το ζην εργαζόμενη ως ηθοποιός, τραγουδίστρια και χορεύτρια σε βαριετέ της Πράγας. Ήταν συγγραφέας και εκδότης παιδικού περιοδικού. Είναι αυτή που έστησε τα θεμέλια του μεγάλου οικοδομήματος που ονομάζεται “Τσέχικο Animation”.
Ο Έλμαρ Κλος, καθηγητής, σεναριογράφος και σκηνοθέτης, με δεκάδες εθνικά και διεθνή βραβεία. Το 1965 κέρδισε το Όσκαρ ξενόγλωσσης ταινίας μεγάλου μήκους, για την ταινία “The Shop on Main Street” (Το μαγαζάκι της κεντρικής οδού”) που συν-σκηνοθέτησε με τον διάσημο Ούγγρο σκηνοθέτη Jan Kadar, με τον οποίο είχε σταθερή συνεργασία επί δεκαεφτά χρόνια.
Ο Κάρελ Ζέμαν, ο αποκαλούμενος και “Τσέχος Μελιές”, ο οποίος σύμφωνα με τον ιστορικό του παγκόσμιου κινηματογράφου Ζορζ Σαντούλ, “διεύρυνε τους ορίζοντες της όγδοης τέχνης, του animation”. Δημιουργός ταινιών φαντασίας, ο πρώτος που συνδύασε live action (ζωντανή δράση) και animation. Το 1948 με την ποιητική μικρού μήκους ταινία του “Insirace” (Η έμπνευση), εισήγαγε για πρώτη φορά την τεχνική του γυαλιού (ειδώλια από γυαλί) στη δημιουργία ταινιών animation, γεγονός που έδωσε τεράστιες εκφραστικές δυνατότητες και μαγικά εικαστικά αποτελέσματα στις ταινίες κινουμένων σχεδίων. Βραβευμένος σε δεκάδες διεθνή Φεστιβάλ, μεταξύ των οποίων κι αυτά των Καννών, του Λοκάρνο και του Σαν Φρανσίσκο. Η ταινία του “Οι θρύλοι του Βαρόνου Μινχάουζεν” (1961), έχει επηρεάσει τη δημιουργία πολλών σύγχρονων σκηνοθετών, σύμφωνα με δηλώσεις των ιδίων, μεταξύ των οποίων ο Τιμ Μπάρτον, ο Τέρι Γκίλιαμ κ.α.
Ο Αλεξάντερ Χάκεσμιντ (ο οποίος στη συνέχεια έκανε καριέρα στην Αμερική ως Αλεξάντερ Χάμιντ), ήταν ο κορυφαίος Τσέχος ντοκιμαντερίστας (διευθυντής φωτογραφίας, σκηνοθέτης και μοντέρ). Το 1930 με την ταινία του “Bezncela Prochazka” (Άσκοπο Περπάτημα), εγκαινίασε τον τσέχικο κινηματογράφο της avant-gard. Μεταξύ άλλων διεθνών διακρίσεων, το 1965 κέρδισε το Όσκαρ ξενόγλωσσης ταινίας με το ντοκιμαντέρ μικρού μήκους “To Be Alive” που συν-σκηνοθέτησε με τον μόνιμο συνεργάτη του στις ΗΠΑ Φράνσις Τόμσον.
Πώς όμως σε μια τόσο μικρή πόλη, όπως το Ζλιν, αναπτύχθηκαν τόσο πολύ τα Γράμματα, οι Τέχνες και ιδιαίτερα η κινηματογραφική βιομηχανία και η κινηματογραφική τέχνη; Πώς ένα κινηματογραφικό φεστιβάλ απέκτησε τόσο βαθιές ρίζες μέσα στην κοινωνία; Είναι αδύνατο να κατανοήσουμε το φαινόμενο, αν αγνοούμε την ιστορία αυτής της πόλης.
Ο βασιλιάς των παπουτσιών
Το Ζλιν βρίσκεται στη Νοτιανατολική Μοραβία. Από τον 14ο αιώνα που ιδρύθηκε η πόλη ως τα τέλη του 19ου αιώνα, δεν ξεπέρασε ποτέ τους 3.000 κατοίκους. Το 1894 δημιουργήθηκε η εταιρία κατασκευής και εμπορίας παπουτσιών του Tomas Bata (T&A Bata Soes Company), που σφράγισε τη ζωή της πόλης ως τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η εταιρία ήταν κερδοφόρα από την αρχή της λειτουργίας της. Κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο –η περιοχή ήταν μέρος της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας– ο Μπάτα ανέλαβε την προμήθεια του στρατού με παπούτσια. Τα κέρδη της εταιρίας από αυτή τη συμφωνία ήσαν τεράστια.
Στη συνέχεια γιγαντώθηκε και σταδιακά εξαπλώθηκε σε 38 χώρες της Ευρώπης, της Ασίας, της Αφρικής και της Αμερικής. Το 1939 έφτασε να έχει 22.000 εργαζόμενους στα εργοστάσια της Τσεχοσλοβακίας και 65.000 στις υπόλοιπες χώρες. Ο δε πληθυσμός του Ζλιν εκτοξεύτηκε στις 37.400 κατοίκους.
Παράλληλα η εταιρία δραστηριοποιήθηκε και σε άλλους κλάδους όπως: Εκδόσεις, Χημικά, Ελαστικά, Ορυχεία, Κατασκευές, Πολυκαταστήματα, Σιδηρόδρομοι, Αεροπλάνα κλπ.
Ο Τόμας Μπάτα, που το 1923 έγινε και δήμαρχος του Ζλιν, σκοτώθηκε με το αεροπλάνο του το 1932, από πτώση λόγω κακοκαιρίας. Διαχειριστής των επιχειρήσεων έγινε ο ετεροθαλής αδερφός του Γιάν Μπάτα.
Ο Γιαν Μπάτα τη δεκαετία του 30, δεκαετία της κρίσης, της ανεργίας και της ανόδου του φασισμού, τριπλασίασε το μέγεθος της εταιρίας του. Απέκτησε αμύθητα πλούτη και τον τίτλο «ο βασιλιάς των παπουτσιών». Προμήθευε πλέον με εκατομμύρια ζευγάρια παπούτσια όλο τον πλανήτη.
Κομψό παπουτσάκι και πλήθος μοντέλων για αστούς, μπότες και γαλότσες από καουτσούκ για αγρότες και χωρικούς, πάμφθηνα παπούτσια για τη φτωχολογιά της Ευρώπης, της Ασίας, της Αφρικής και της Νότιας Αμερικής, ειδικά μοντέλα για κυνηγούς και αθλητές. Και βέβαια χιλιάδες άρβυλα για στρατιώτες και μπότες για αξιωματικούς, αφού το 1937 ανέλαβε και την προμήθεια του ιταλικού στρατού του δικτάτορα Μουσολίνι.
Ζλιν: Η έδρα της «καπιταλιστικής ουτοπίας» της Ευρώπης του Μεσοπολέμου.
Το όνομα Bata μέσα στην Τσεχοσλοβακία ήταν ένα εκκρεμές, που κινιόταν ανάμεσα στο “εθνικός ήρωας” και στο “εθνικό πρόβλημα”. Με το φαινόμενο του “μπαταϊσμού” (μια ιδιαίτερη έκφραση του τεϊλορισμού και του φορντισμού) ασχολήθηκαν και ασχολούνται ιστορικοί, ερευνητές και επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων στην Τσεχία, τη Σλοβακία και τον υπόλοιπο κόσμο. Οι προσεγγίσεις ποικίλουν, ανάλογα από ποια ιδεολογική σκοπιά προσεγγίζει ο καθένας το ζήτημα. [Ακόμη και το περιοδικό The Economist σε ειδικό αφιέρωμα για τον Γιαν Μπάτα είχε τίτλο: «Μπάτα: φιλάνθρωπος ή τύραννος;»].
Το Ζλιν ήταν η έδρα της αυτοκρατορίας τους κι αυτό οι αδελφοί Μπάτα ήθελαν να φαίνεται στην πολεοδομία, την αρχιτεκτονική, την πνευματική και κοινωνική ζωή ως και στην καθημερινή ζωή των κατοίκων. Κι έτσι κατέστησαν το Ζλιν έδρα της «καπιταλιστικής ουτοπίας» της Ευρώπης του Μεσοπολέμου.
Ο Τόμας Μπάτα το 1930 ανακατασκεύασε πλήρως την πόλη βάσει των αρχών της “λειτουργικότητας” (functionalism). Το Ζλιν αποτελεί σύνθεση δυο αστικών οραμάτων του μοντερνισμού στην αρχιτεκτονική. Της “Πόλης-Κήπος” του Άγγλου Ebenezer Howard και της αστικής νεωτερικότητας του Ελβετού Le Corbusier. Tο Ζλιν είναι η πόλη που συμβολίζει τον πρώιμο μοντερνισμό στην ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική. Πολεοδομικά η λειτουργικότητα ήταν απ’ τη μια να εξυπηρετήσει τις ανάγκες μιας σύγχρονης πόλης και από την άλλη να τονιστεί η κεντρική θέση της βιομηχανικής παραγωγής στην καθημερινή ζωή των κατοίκων. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιήθηκαν τα ίδια δομικά υλικά (κόκκινα τούβλα, γυαλί, οπλισμένο σκυρόδεμα) για την κατασκευή τόσο των δημοσίων κτηρίων, όσο και αρκετών ιδιωτικών.
Οι Μπάτα δημιούργησαν νοσοκομείο, εκπαιδευτικά ιδρύματα, σχολή μουσικής, χώρους άθλησης, χώρους πολιτισμού, εργατικές κατοικίες, επιβλητικά κτήρια. Ο “Ουρανοξύστης Μπάτα” που χτίστηκε το 1936, έχει ύψος 77,5 μέτρα και ήταν τότε το υψηλότερο κτήριο της Τσεχοσλοβακίας και το δεύτερο της Ευρώπης. Έγινε έδρα της παγκόσμιας αυτοκρατορίας του Μπάτα. Αξιοθέατο παραμένει ως σήμερα το γραφείο του Μπάτα σ’ αυτό το κτήριο. Ήταν ένα αλλά βρισκόταν ανά πάσα στιγμή με μαγικό τρόπο σε όποιο όροφο ήθελε το αφεντικό!
Πρόκειται για ένα δωμάτιο – ασανσέρ, επιπλωμένο και με τηλέφωνο. Η μια πλευρά του ήταν ένας τεράστιος παγκόσμιος χάρτης για να βλέπει ο βασιλιάς των παπουτσιών τις χώρες και τις πόλεις του βασιλείου του. Και ένα ρολόι που έδειχνε τις διαφορετικές ώρες στις διάφορες πρωτεύουσες του πλανήτη.
Διείσδυση στην καλλιτεχνική κοινότητα.
Στο δεύτερο μισό της ταραγμένης δεκαετίας του 30, ο Γιαν Μπάτα έκανε την πλέον δυναμική διείσδυση στην πολιτιστική κοινότητα της Τσεχοσλοβακίας. Επεδίωξε άμεση συνεργασία με “επώνυμα” άτομα από το χώρο των γραμμάτων, των τεχνών και της δημοσιογραφίας. Ως και στο διάσημο συγγραφέα Karel Tapek (έξι φορές υποψήφιος για το Νόμπελ Λογοτεχνίας, αυτός που εισήγαγε τη λέξη ρομπότ) πρόσφερε διευθυντική θέση στην εταιρία του. Ο συγγραφέας ωστόσο τον απογοήτευσε, αρνούμενος τη θέση. Καλούσε συγγραφείς και ποιητές να μεταβούν στο Ζλιν να φιλοξενηθούν να γράψουν, εμπνεόμενοι από τα επιτεύγματα της βιομηχανίας και να εκδώσει τα έργα τους. Τους είχε ορίσει μάλιστα και το πλαίσιο μέσα στο οποίο έπρεπε να δημιουργήσουν: “Βιομηχανικά περιβάλλοντα και αισιόδοξη στάση απέναντι στη ζωή”. Προκήρυξε διαγωνισμούς μυθιστορήματος, διηγήματος, ποίησης, δημοσιογραφίας, που συνοδεύονταν από σημαντικά χρηματικά ποσά για τους βραβευθέντες. Στις κριτικές επιτροπές φρόντιζε να συμμετείχαν άτομα δημοφιλή και με διακρίσεις στον τομέα τους.
Το 1936 ξεκίνησε στο Ζλιν σαλόνι και γκαλερί τέχνης. Ο Μπάτα αγόρασε 500 έργα και ανακοίνωσε ότι στο εξής θα δαπανά 100.000 κορώνες ετησίως για αγορά έργων τέχνης. Την ίδια χρονιά καθιερώθηκε η βράβευση των 5 καλύτερων άρθρων που είχαν δημοσιευτεί στον (αστικό) Τύπο της Τσεχοσλοβακίας, με το ποσό των 10.000 έκαστο. Το 1937 το ένα από τα 5 βραβεία δόθηκε στον πρωθυπουργό της χώρας Μίλαν Χότζα. [Ένα άλλο βραβείο προκαλεί ιστορική ανατριχίλα. Δόθηκε στον Emanuel Moravek για το άρθρο του στην εφημερίδα Lidove Noviny «Είκοσι χρόνια μετά τη μάχη του Zborov”. Το άτομο αυτό την επόμενη χρονιά έγινε ο άνθρωπος του Χίτλερ. Ήταν ο Τσέχος Κουίσλινγκ. Αυτοκτόνησε το 1945 όταν μπήκε ο σοβιετικός στρατός στην Πράγα].
Το 1939, ο Μπάτα δημιούργησε στο Ζλιν Σχολή Καλών Τεχνών, στην οποία δίδαξαν κορυφαίοι ζωγράφοι, γλύπτες, φωτογράφοι, σχεδιαστές, σκιτσογράφοι, θεωρητικοί της τέχνης κ.α.
Ζλιν και Κινηματογράφος.
Μέσα σ’ αυτό το κλίμα δημιουργήθηκαν και τα Κινηματογραφικά Στούντιο του Ζλίν. Οι κάτοικοι του Ζλιν λάτρευαν τον κινηματογράφο. Ήδη από το 1920 είχε δημιουργηθεί ξύλινη κινηματογραφική αίθουσα στην πόλη, όπου καθημερινά ο κόσμος έβλεπε ταινίες. Το 1922 η αίθουσα κάηκε.
Για κάποιο διάστημα στη συνέχεια, παίζονταν ταινίες στην καντίνα του εργοστασίου του Μπάτα. Κανονική κινηματογραφική αίθουσα δημιουργήθηκε το 1927. Το 1932, χτίστηκε στο Ζλιν ο κινηματογράφος KINO VELKE (Μεγάλος Κινηματογράφος). Αρχιτέκτονας ο Φράντιζεκ Γκαχούρα, (είχε καθηγητή στο Παρίσι τον Λε Κορμπυζιέ), ο οποίος είχε κάνει και το πολεοδομικό σχέδιο της πόλης του Ζλιν. Το Kino Velke ήταν ένα τεχνολογικό θαύμα. Η μεγαλύτερη αίθουσα της Ευρώπης, χωρητικότητας 2.580 θεατών. Χτίστηκε σ’ ένα φυσικό κεκλιμένο επίπεδο προκειμένου να γίνει εξοικονόμηση υλικών για την επίτευξη της απαιτούμενης κλίσης της πλατείας. Η τεράστια οθόνη του διαστάσεων 9 Χ 7 μέτρα με χαλύβδινο πλαίσιο, ήταν επίσης η μεγαλύτερη της Ευρώπης. Το ηχητικό του σύστημα υπερσύγχρονο. Ο ομιλών κινηματογράφος είχε πρόσφατα κάνει την εμφάνισή του κι ελάχιστοι κινηματογράφοι της Ευρώπης είχαν προσαρμοστεί στη νέα τεχνολογία. Ο σταδιακά μειούμενος φωτισμός ώσπου να γίνει τελείως σκοτεινή η αίθουσα και να αρχίσει η προβολή, ήταν επίσης κάτι το εντυπωσιακό εκείνη την εποχή.
Ο κόσμος καθημερινά έτρεχε να απολαύσει τις ταινίες που προβάλλονταν. Είχε δημιουργηθεί νηπιαγωγείο, όπου οι γονείς άφηναν τα παιδιά τους όση ώρα παρακολουθούσαν την ταινία. Οι πρεμιέρες των ταινιών στο Ζλιν έγιναν το hotspot της πόλης κι απέκτησαν φήμη σε όλη την Ευρώπη. Και οι δυο προβολές ήσαν πάντα sold out. Οι θεατές έπρεπε να προσέρχονται τουλάχιστον 15 λεπτά πριν από την προγραμματισμένη έναρξη των προβολών.
Ο Μπάτα επαγγελματικά συνεργαζόταν με σκηνοθέτες, τεχνικούς και ηθοποιούς για την παραγωγή μικρού μήκους ταινιών που διαφήμιζαν τα νέα μοντέλα των παπουτσιών του και προβάλλονταν σε όλους τους κινηματογράφους της Τσεχοσλοβακίας. Οι ταινίες γυρίζονταν στο Ζλιν και η υπόλοιπη διαδικασία της παραγωγής γινόταν στην Πράγα.
Πότε ακριβώς αποφάσισε να δημιουργήσει κινηματογραφικά στούντιο στο Ζλιν, δεν έχω εντοπίσει κάποια πηγή που να το αναφέρει. Πάντως το 1934 έστειλε τέσσερις έμπειρους σκηνοθέτες στο Χόλιγουντ για να γνωρίσουν από κοντά τις προόδους του κινηματογράφου στον τομέα της τεχνολογίας.
Τελικά, το 1936 δημιουργήθηκαν τα Κινηματογραφικά Στούντιο του Ζλιν. Η άποψη ότι ο Μπάτα δημιούργησε τα Στούντιο στο Ζλιν για να φτιάχνει κυρίως τα διαφημιστικά των παπουτσιών και των άλλων προϊόντων της εταιρίας του, δεν ευσταθεί. Ερευνητές των αρχείων του, εντόπισαν συμβόλαιο αγοράς του έτους 1937 των δικαιωμάτων του μυθιστορήματος “Η τελευταία πνοή” του Μπένγιαμιν Λούπς, για μεταφορά του στον κινηματογράφο. Επίσης, έχει βρεθεί το βασικό σχεδίασμα σεναρίου με τίτλο: “Κάρολος ο Δ΄: Επιχειρηματίας του Μεσαίωνα”. Ο Μπάτα είχε αναθέσει στο συγγραφέα και σκηνοθέτη Jiri Brdeska να εργαστεί πάνω σ’ αυτό το σχέδιο. Το 1937 μάλιστα, έφερε στο Ζλιν για να τον βοηθήσει στη συγγραφή του σεναρίου, τον γνωστό μυθιστοριογράφο, δημοσιογράφο και θεατρικό συγγραφέα Jan Drda. Ο Κάρολος ο Δ΄ είναι η σημαντικότερη ιστορική προσωπικότητα της Τσεχίας. Ήταν βασιλιάς της Βοημίας τον 14ο αιώνα κι έγινε αυτοκράτορας της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Μνημονεύεται ως σοφός και πολύ μορφωμένος. Στο σενάριο, ο Κάρολος ο Δ΄ παρουσιάζεται σαν ένας βασιλιάς, με επιχειρηματικό πνεύμα, οικονομικές γνώσεις και πολιτικές δεξιότητες, που κατασκεύαζε επιβλητικά κάστρα (τους ουρανοξύστες του μεσαίωνα), δημιουργούσε πλούτο και λόγω αυτών των ικανοτήτων κατόρθωσε να γίνει αυτοκράτορας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Είναι εμφανές από το σενάριο ότι ο σύγχρονος Κάρολος ο Δ, δεν είναι άλλος από τον βασιλιά (των παπουτσιών) Γιαν Μπάτα. Τέτοιες κινηματογραφικές υπερπαραγωγές, με τέτοια πολιτικά μηνύματα ονειρευόταν και σχεδίαζε ο Γιαν Μπάτα. Αλλά ο πόλεμος που ήρθε άλλαξε τελείως τον ρου της Ιστορίας.
Κοσμογονικές αλλαγές.
Η Τσεχοσλοβακία ήταν το πρώτο θύμα της χιτλερικής Γερμανίας. Με τη λεγόμενη Συνθήκη του Μονάχου το Σεπτέμβρη του 1938 (στην οποία δεν επετράπη παρουσία εκπροσώπου της Τσεχοσλοβακίας), παραχωρήθηκαν στη ναζιστική Γερμανία οι συνοριακές περιοχές της Βοημίας που κατοικούνταν κυρίως από Σουδήτες Γερμανούς. Το Μάρτη του 1939 το έγκλημα ολοκληρώθηκε. Η Σλοβακία «ανεξαρτητοποιήθηκε» κάτω από τον έλεγχο του Γ’ Ράιχ. Η Μοραβία και η Βοημία (χωρίς τις περιοχές των Σουδητών) κατακτήθηκαν από τους Γερμανούς και αποτέλεσαν το γερμανικό Προτεκτοράτο της Βοημίας και Μοραβίας.
[Για το ποια ακριβώς ήταν η στάση του Γιαν Μπάτα απέναντι στις αρχές Κατοχής ασχολείται η Ιστορία. Πάντως, μετά το 1939 η εταιρία Μπάτα έγινε ο κορυφαίος παραγωγός υποδημάτων (καθώς και ελαστικών) για το στρατό της ναζιστικής Γερμανίας. Επίσης τα δυο εργοστάσιά του στη Γερμανία χρησιμοποιήθηκαν ως ναζιστικά στρατόπεδα εργασίας και έγιναν επέκταση του Άουσβιτς. Επίσης ο Ντομινίκ Σιπέρα, που ήταν «ο Πρώτος μετά τον Ένα» της Εταιρίας Μπάτα και δήμαρχος του Ζλιν, έγινε υπουργός Δημοσίων Έργων του Προτεκτοράτου Βοημίας και Μοραβίας].
Το Μάη του 1945 το Ζλιν απελευθερώθηκε από τον σοβιετικό στρατό. Στις εκλογές του 1946 το κομμουνιστικό κόμμα ήρθε πρώτο με 38% και σχημάτισε κυβέρνηση συνεργασίας. Τα εργοστάσια Μπάτα σε όλη τη χώρα κρατικοποιήθηκαν. Το 1949, το Ζλιν μετονομάστηκε σε Gotwaldov, από το όνομα του πρώτου κομμουνιστή προέδρου της χώρας, του Klement Gotwald. [Διατήρησε αυτό το όνομα ως την 1/1/1990, οπότε μετονομάστηκε πάλι σε Ζλιν].
Κατά την κομμουνιστική περίοδο, το Ζλιν (Gotwaldov πλέον) αναπτύχθηκε περαιτέρω ως διοικητικό, οικονομικό, εκπαιδευτικό και πολιτιστικό κέντρο της Ανατολικής Μοραβίας.
Τα δε Zlin Film Studios μεγαλούργησαν. Στον τομέα του animation έκαναν κυριολεκτικά θαύματα, ενώ πολύ σημαντική ήταν και η παραγωγή εκπαιδευτικών ταινιών.
Στο Διεθνές Φεστιβάλ του Ζλιν του 1948 (το οποίο πραγματοποιήθηκε υπό την αιγίδα της συζύγου του (κομμουνιστή) Προέδρου της χώρας Κλέμεντ Γκόβαλντ), συμμετείχαν στο διαγωνιστικό πρόγραμμα 12 ταινίες από δέκα χώρες. Πέντε από σοσιαλιστικές και πέντε από καπιταλιστικές. Οι τρεις ταινίες προέρχονταν από τη Σοβιετική Ένωση. Για την ιστορία , αναφέρουμε τις ταινίες που προβλήθηκαν: Σοβιετική Ένωση (Τhe ballad of Siberia, Τα he Russian Question, The third blow), Τσεχία (White Darkness), Μεξικό (The Pearl), Ουγγαρία (Siege of Beszterce), Πολωνία (Auschwitz), ΗΠΑ (The Best Years of our lives), Ιταλία (The Tragic Hunt), Ελβετία (The search), Σουηδία (When the Meadows Bloom), Μεγάλη Βρετανία (It always rains on Sunday).
Υπήρχε επίσης πληθώρα υποστηρικτικών εκδηλώσεων: πραγματοποιούνταν συναυλίες από την φιλαρμονική ορχήστρα του Ζλιν, ο Oldrich Novy τραγουδούσε εθνικά τραγούδια, το κοινό μπορούσε να συζητήσει με Τσέχους ηθοποιούς όπως οι Jindrich Plachta, Ladislav Pesek, Jaroslav Prucha, Vlasta Fabianova, Jarmila Smejkalova καθώς επίσης και με τον Ivan Jandl ο οποίος πρωταγωνιστούσε στην ταινία «The Search», στην οποία ένα αγόρι επιστρέφει από ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης και αναζητά μια καινούργια ζωή. Ο νεαρός ηθοποιός βραβεύτηκε με Όσκαρ για την ερμηνεία του.
Οι θεατές με κάθε εισιτήριο έπαιρναν μέρος και σε μια λοταρία με πολλά δώρα: οι νικητές γυρνούσαν σπίτι με έξι ραδιόφωνα, γραμμόφωνα, μια μοτοσικλέτα Manet, δίσκους πικ-απ, εκατοντάδες πλάκες και βιβλία, αντικείμενα φτιαγμένα από γυαλί, σερβίτσια πορσελάνης και πολλά ζευγάρια γάντια και παπούτσια.
Η εξέλιξη του Zlin International Film Festival for Children and Youth.
Αλλά ας ολοκληρώσουμε με το Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Ζλιν για Παιδιά και Νέους και ας παρακολουθήσουμε τους σημαντικότερους σταθμούς της εξέλιξής του μέσα στο χρόνο. Ξεκίνησε ως Εθνικό Φεστιβάλ Κινηματογράφου Τσεχοσλοβακίας για Παιδιά και Νέους. Η πρώτη διοργάνωση πραγματοποιήθηκε από 18 ως 20 Ιανουαρίου του 1961. Δεν υπήρχε ακόμα διαγωνιστικό πρόγραμμα. Περισσότεροι από 15.000 νέοι παρακολούθησαν το 1ο Φεστιβάλ. Είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν 130 διαπιστευμένους επισκέπτες μεταξύ των οποίων οι Jiri Brdecek, Bretislav Pojar, Vaclav Vorlicek, Milos Maroucek, Ota Hofman και τους ντόπιους Hermina Tyrlova, Karel Zeman, Jirl Trnka και Josef Pinkava. Παιδαγωγοί συναντήθηκαν με κινηματογραφιστές και μίλησαν για το υψηλό επίπεδο των παιδικών ταινιών. Υπήρχε μεγάλος ενθουσιασμός στα παιδιά, τους νέους, τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς. Υπήρξε μόνο ένας δυσαρεστημένος πατέρας, από το γεγονός ότι στις ταινίες οι παιδικοί χαρακτήρες μιλούσαν με την διάλεκτο της Πράγας ακόμα και στις ταινίες οι οποίες δεν είχαν γυριστεί στην πρωτεύουσα!
Οι διοργανώσεις του 1962 και του 1963 πραγματοποιήθηκαν τον Μάρτιο και τον Απρίλιο αντίστοιχα και προστέθηκε μια μέρα επιπλέον. Δεν υπήρχαν βραβεία, μόνο τιμητικές διακρίσεις.
Το 1964, παρευρίσκονται για πρώτη φορά ξένες αντιπροσωπείες. Δημιουργούνται ηλικιακές κατηγορίες ταινιών. Απονέμονται για πρώτη φορά βραβεία. 1ο βραβείο: The glass marble- Do you keep a lion at home? του Pavel Hobl
Το 1965 είναι χρονιά σταθμός. Το Παιδικό Φεστιβάλ του Ζλιν γίνεται Διεθνές! Συμμετέχουν ταινίες από 23 χώρες. Η κριτική επιτροπή είναι διεθνής. Οι ξένοι επισκέπτες ξεπερνούν τους εκατό. Βραβείο Golden Slipper: Tales about children-The carp. του Jiri Hanibal (Τσεχοσλοβακία).
Στιγμιότυπο από την φετινή τελετή έναρξης
Οι σημαντικότερες αλλαγές στη συνέχεια είναι οι εξής:
Το 1966 ανοίγει κι άλλος δημοτικός κινηματογράφος. Το Grand Cinema ανακατασκευάστηκε και προβάλλονται ταινίες σε 70mm.
Το 1967, εκτός από την επταμελή διεθνή κριτική επιτροπή, προστίθενται και: Διεθνής Επιτροπή του Οργανισμού Προόδου των Παιδιών και Παγκόσμια Ομοσπονδία Δημοκρατικών Νεολαιών.
Το 1970 το Φεστιβάλ κάνει μια δυναμική εμφάνιση σε διεθνές επίπεδο με 300 αντιπροσώπους από διάφορες χώρες. Προβλήθηκαν 61 ταινίες και οι θεατές ξεπέρασαν τις 30.000.
Το 1971, στο πλαίσιο του φεστιβάλ πραγματοποιήθηκαν κινηματογραφικά σεμινάρια.
Το 1972, αποφασίζεται στο εξής να υπάρχουν δυο διακριτά προγράμματα προβολών: 1. ταινιών για παιδιά 2. ταινιών για νέους.
Το 1973 μαθητές από το Ζλίν συμμετέχουν σε διαγωνισμό για τον καλύτερο σχεδιασμό αφίσας του φεστιβάλ.
Το 1974, αποφασίζεται στο εξής να μην είναι κοινή η επιτροπή ταινιών μυθοπλασίας και κινουμένων σχεδίων. Θεωρητικοί και κινηματογραφιστές συζητούν για την αντιμετώπιση της παραγωγής ταινιών για παιδιά και νέους.
Το 1975 το σλόγκαν του Φεστιβάλ είναι: «Ειρήνη στα παιδιά όλου του κόσμου».
Το 1976 πραγματοποιείται στο πλαίσιο του Φεστιβάλ η Γενική Συνέλευση της CIFEJ (Center International Du Film Pour L’ Enfant et La Jeunesse) η οποία λειτουργεί υπό την αιγίδα της UNICEF.
Το 1981 η CIFEJ βραβεύει την Hermina Tyrlova για τη συνολική προσφορά της στην κινηματογραφική τέχνη.
Το 1982, γίνεται αναδρομικό αφιέρωμα στον σκηνοθέτη του Ζλιν Jiri Trnka.
Το 1983 στο πλαίσιο του Φεστιβάλ γιορτάζονται τα 25 χρόνια του Φεστιβάλ. Βραβείο The Festival Figuirine: Strole the cats ears του Josef Pinkava (ιδρυτή των παιδικών κινηματογραφικών στούντιο του Ζλιν και παππού της σημερινής διευθύντριας του Φεστιβάλ Μαρκέτας Πάσμοβα).
Το 1986 για πρώτη φορά γίνεται αποδεκτή στο Φεστιβάλ τηλεοπτική ταινία. Πρόκειται για την ταινία κινουμένων σχεδίων Bed time stories. Εορτασμός για τα 50 χρόνια των κινηματογραφικών στούντιο του Ζλίν.
Το 1987 το Φεστιβάλ πραγματοποιεί 66 προβολές κι έχει 30.000 θεατές.
Το 1989 το Φεστιβάλ καθιερώνει Βραβείο Karel Zeman στην μνήμη του Ota Hofman. Παιδιά από το Βέλγιο και την Τσεχοσλοβακία δημιουργούν κατά τη διάρκεια του φεστιβάλ μια ταινία κινουμένων σχεδίων, η οποία θα είναι το σήμα του επόμενου φεστιβάλ.
Το 1991 το Φεστιβάλ πραγματοποιείται υπό την αιγίδα της Olga Havlova και της επιτροπής καλής θέλησης.
Το 1994 στο Φεστιβάλ παρουσιάζεται έκθεση της δουλειάς των Adolf Born και Josef Palecek. Εκπαιδευτικό σεμινάριο «Από την εκπαιδευτική ταινία στα πολυμέσα».
Το 1996, γιορτάζονται τα 60 χρόνια παραγωγής ταινιών στο Ζλιν.
Το 1997 ο ιστορικός ταινιών Boris Jachnin ηγείται του προγράμματος «Μισή ζωή στην Τσέχικη Δημοκρατία».
[Στην Ελλάδα δημιουργείται το Olympia Internation Film Festival for Children and Young People, το πρώτο φεστιβάλ του είδους στη χώρα].
Το 1998 πραγματοποιείται ο πρώτος διαγωνισμός για ανθρώπους με προβλήματα όρασης. Δημοπρασία κλακετών αξιοσημείωτων καλλιτεχνών.
Το 1999 προβάλλονται ταινίες μαθητών από την Αμερική, την Μεγάλη Βρετανία, τη Γερμανία, το Ισραήλ, την Πράγα, το Ζλίν και το Πισέκ.
Βραβείο Golden Slipper: A mother’s love του Kamal Tabrizi (Ιράν). [Η ίδια ταινία παίρνει το 1ο βραβείο και στο Φεστιβάλ Ολυμπίας].
Το 2000 καθιερώνεται ειδικό τμήμα για ξεχασμένα πρότζεκτ ταινιών. Προβλήθηκαν 51 ταινίες μυθοπλασίες εκ των οποίων οι 24 προέρχονταν από το εξωτερικό.
Το 2003 γίνεται για πρώτη φορά μέρος του διαγωνιστικού προγράμματος και “ευρωπαϊκή ταινία ντεμπούτο για παιδιά και νέους”
Το 2004 το Φεστιβάλ γίνεται ολοένα και περισσότερο γνωστό με την βοήθεια Γερμανών και Γάλλων ηθοποιών. Προστίθενται κι άλλες εκδηλώσεις όπως το «Cinematrain and Zlin Dog», ένα νέο διεθνές φεστιβάλ κινηματογράφου μαθητών. Οι ημέρες του Γαλλικού κινηματογράφου πραγματοποιούνται ως μέρος του φεστιβάλ.
Το 2006, σύμφωνα με τις απαντήσεις κινηματογραφιστών και καλεσμένων, το διεθνές φεστιβάλ κινηματογράφου για παιδιά και νέους του Ζλιν θεωρείται ένα από τα πιο επιτυχημένα της Ευρώπης. Επεκτείνονται οι δραστηριότητες και σε άλλες περιοχές. Το «Cinematrain» ταξιδεύει στην Σλοβακία και πραγματοποιούνται προβολές στην Πράγα, στην Οστράβα και στις γύρω πόλεις, όπου συμμετέχουν περίπου 70.000 επισκέπτες.
Το 2008, το 48ο διεθνές φεστιβάλ κινηματογράφου για παιδιά και νέους του Ζλιν είναι δυνατόν να θεωρηθεί ως το μεγαλύτερο φεστιβάλ στη σύγχρονη ιστορία με ένα καινούργιο πολυχώρο αιθουσών «Golden Apple» και ένα καινούργιο τμήμα «Night Horizons» το οποίο απευθύνεται σε ένα πιο ώριμο κοινό.
Το 2009, το φεστιβάλ προβάλλει 700 ταινίες από 44 χώρες κι έχει περίπου 70.000 επισκέπτες.
Η ανοδική πορεία του Φεστιβάλ συνεχίζεται και όλα τα υπόλοιπα χρόνια.
Ωστόσο η συστηματική παραγωγή ταινιών στα Στούντιο του Ζλιν σταμάτησε μετά το 1989. Οι παραγωγοί προσπάθησαν να συνεχίσουν την παράδοση των ταινιών κινουμένων σχεδίων αλλά χωρίς μεγάλη επιτυχία. Το 2001 γυρίστηκε η τελευταία ταινία μυθοπλασίας στο Zlin Film Studio. Αλλά η Τσέχικη δημοκρατία έχει γενικά πρόβλημα πλέον με την παραγωγή παιδικών ταινιών.
Είναι βέβαιο ότι το Zlin International Film Festival for Children and Youth θα συνεχίσει το θαυμάσιο έργο του για πολλές δεκαετίες ακόμη και θα προσφέρει ποιοτικές ταινίες στους δεκάδες χιλιάδες επισκέπτες του.
Δημήτρης Σπύρου
Σκηνοθέτης – Καλλιτεχνικός διευθυντής του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας για Παιδιά και Νέους
*Οι φωτογραφίες παραχωρήθηκαν από το προσωπικό αρχείο του κ. Σπύρου
